نهادهای مدنی داخلی و خارجی وضعیت معترضان آبان‌ماه را چگونه پیگیری کردند؟
واکنش نهادهای مدنی داخل ایران به سرکوب اعتراضات آبان ۱۳۹۸ چگونه بوده و این واکنش‌ها از سوی مقامات جمهوری اسلامی چه پاسخی دریافت کرده است؟ آیا تقویت واکنش نهادهای مدنی و شخصیت‌ها به سرکوب اعتراضات آبان به اطلاع‌رسانی بیشتر در مورد آمار کشته‌ها، بازداشتی‌ها و مجروحان این اعتراضات کمک کرد؟ در این گزارش سعی کرده‌ایم به این پرسش‌ها پاسخ دهیم.
تقریبا سه ماه از اعتراضات آبان ۱۳۹۸ گذشته ولی هنوز جمهوری اسلامی آماری از تعداد کشته‌های این اعتراضات به مردم اعلام نکرده است. تنها برخی رسانه‌ها و خبرگزاری‌های خارجی و داخلی آمارهای تخمینی منتشر کرده‌اند که از سوی جمهوری اسلامی تکذیب شده است. از آن جمله خبرگزاری بین‌المللی «رویترز» از ۱۵۰۰ کشته و وب‌سایت «کلمه» از ۶۳۱ قربانی این اعتراضات خبر داده است. ابهام در مورد آمار بازداشتی‌های اعتراضات آبان از آمار کشته‌شدگان نیز بیشتر است.
از میان مسوولان جمهوری اسلامی تنها «حسین نقوی حسینی»، نماینده عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس از هفت هزار بازداشتی اعتراضات آبان در ۲۸ استان کشور سخن گفت که بعداً این آمار از سوی نهادهای حقوق بشری با تردید روبه‌رو شد. برخی از این سازمان‌ها و فعالان حقوق بشر معتقدند، آمار بازداشتی‌ها در سراسر کشور را حتی به بیش از ده هزار نفر می‌رسد.
علاوه بر سرکوب بسیار شدیدتر اعتراضات آبان‌ماه امسال نسبت به اعتراضات سراسری دی ۱۳۹۶، تفاوت دیگر اعتراضات سال جاری، واکنش گسترده‌تر نهادهای مدنی و سیاسی و شخصیت‌های محبوب مردم به سرکوب‌های اعتراضات اخیر و حمایت بیشتر آن‌ها از این اعتراضات نسبت به دی ۱۳۹۶ بوده است.
«مادران داغدار»؛ نهاد مدنی برخاسته از خاکستر کشتارها
مادران داغدار و مادران پارک لاله دو نهاد مدنی غیررسمی هستند که اعضای آن‌ها همان‌طور که از نامشان پیداست از مادران قربانیان کشتارهای جمهوری اسلامی از سال‌های دهه شصت شمسی تا امروز تشکیل شده است.
در جریان سرکوب اعتراضات آبان امسال هم این مادران با برقراری ارتباط با خانواده‌های کشته‌شدگان، تلاش کردند صدای دادخواهی آن‌ها را بلندتر به گوش به مسوولان داخلی و نهادهای بین‌المللی برسانند. هدف این جمع، تلاش برای روشن نگه‌داشتن شعله دادخواهی در مورد این جنایت‌ها در عرصه داخلی و خارجی عنوان شده است.
مادران داغدار کشتارهای طول تاریخ جمهوری اسلامی، امسال علاوه بر دیدار و ابراز همدردی با خانواده‌های کشته‌شدگان اعتراضات آبان، در بیانیه‌ای از کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل خواستند با تشکیل کمیته حقیقت مستقل، اجازه ندهد حقیقت این سرکوب‌ها پنهان باقی بماند.
مادران داغدار همچنین در بیانیه‌ای از مردم خواستند روز پنجم دی برای گرامی داشت چهلمین روز قتل این کشته‌شدگان در سراسر کشور بر مزار آن‌ها حاضر شوند.
هنرمندان، قفل سکوت را شکستند
واکنش هنرمندان و ورزشکاران به تحولات سیاسی در سال‌های اخیر از موضوعات موردبحث رسانه‌ها بوده است. برخی مخالفان جمهوری اسلامی هنرمندان و بازیگران سینما را به سکوت در برابر سرکوب معترضان از طرفی و دعوت مردم برای شرکت در انتخابات جمهوری اسلامی از سوی دیگر متهم می‌کنند.
بااین‌حال اعتراضات آبان ۱۳۹۸ و سرکوب گسترده شرکت‌کنندگان در آن، باعث شد این بارهنرمندان و حتی ورزشکاران وارد گود موضع‌گیری و سرزنش حکومت به خاطر خشونت اعمال کرده بر معترضان شوند.
محکومیت سرکوب اعتراضات مردم از سوی هنرمندان و ورزشکاران تنها به‌صورت صدور بیانیه انجام نشد. این شخصیت‌ها از حساب‌های شخصی خود در شبکه‌های اجتماعی هم برای این کار استفاده کردند.
رسانه‌های داخلی، غایبان بزرگ اعتراضان آبان ۱۳۹۸
در نبود سازمان‌های حقوق بشری داخلی- به دلیل سرکوب از سوی جمهوری اسلامی- توقع از رسانه‌های داخلی برای پوشش اعتراضات آبان و آمارهای بازداشتی‌ها و کشته‌شده‌های آن بیشتر از قبل بود.
بااین‌حال، یک گزارش تحقیقی نشان می‌دهد که رسانه‌های داخلی عملکرد بسیار ضعیفی در این مورد داشته‌اند. «انجمن صنفی روزنامه‌نگاران تهران» در گزارش خود که دی‌ماه امسال منتشر شد نوشته اعلام کرده «سهم واقعی صدای مردم» از مجموعه مطالبی که نشریات داخلی در مورد اعتراضات آبان‌ماه امسال منتشر کرده‌اند «تنها یک درصد» بوده است.
براساس گزارش انجمن صنفی روزنامه‌نگاران تهران، ۷۳ درصد محتوای تولیدشده در مطبوعات داخلی با رویکرد «آشوب» خواندن این اعتراضات بوده و تنها ۲۶ درصد این محتوا با رویکرد «اعتراض مردمی» منتشر شده است.
اصلاح‌طلبان در تلاش برای هماهنگ شدن با مردم
اعتراضات سراسری دی ۱۳۹۶، تنها نقطه اوج فاصله‌گیری مردم معترض از جمهوری اسلامی نبود. جناح سیاسی موسوم به «اصلاح‌طلبان» نیز به خاطر موضع‌گیری‌های محتاطانه که حتی تا مرز محکوم کردن اعتراضات مردمی هم پیش رفت، رویارویی شدیدتری با این دسته از معترضان را کلید زد.
اصلاح‌طلبان با «آشوب» و «شورش» خواندن اعتراضات دی۱۳۹۶، تلاش کردند از سویی مرزبندی خود را با این حرکت به رخ بکشند و از سوی دیگر به هسته مرکزی قدرت نزدیک‌تر شوند.
انتقاد گسترده رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور و البته خود مردم معترض در خیابان‌ها با شعار «اصلاح‌طلب، اصولگرا، دیگه تمومه ماجرا»، زمینه‌ای شد برای آن‌که دست‌کم بخشی از اصلاح‌طلبان در اعتراضات آبان ۱۳۹۸ همراهی بیشتری را با خواست معترضان نشان دهند.
رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور؛ پل میان قربانیان و نهادهای بین‌المللی
در شرایطی که رسانه‌های داخلی در ارائه تصویری از اعتراضات آبان‌ماه ۱۳۹۸ و کشته‌ها و بازداشتی‌های آن انگیزه چندانی از خود نشان ندادند و فعالان حقوق بشر هم با سرکوب گسترده روبه‌رو شدند، رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور تلاش کردند پلی باشند میان مردم و نهادهای بین‌المللی حقوق بشری.
ارائه آمار کشته‌ها و بازداشتی‌ها و انتشار گزارش جزئیات قتل و دستگیری معترضان گوشه‌ای از فعالیت این رسانه‌ها بود.
ارائه مشاوره حقوقی از سوی همین رسانه‌ها به مردم و به‌ویژه خانواده‌های بازداشتی‌ها و کشته‌شده‌های اعتراضات آبان‌ماه برای پیگیری بهتر حقوق از سوی آن‌ها یکی دیگر از کارهایی است که برخی رسانه‌های خارج از کشور در پیش گرفتند.
ایران‌وایر نیز در چند گزارش به جنبه‌های مختلف پیگیری حقوق بازداشتی‌ها و کشته‌شدگان اعتراضات آبان‌ماه پرداخت. پس از انتشار خبرهایی از بازداشت دانش‌آموزان در جریان اعتراضات آبان‌ماه در گزارشی با عنوان حقوق کودکان بازداشتی، از یک فعال حقوق کودک و یک حقوقدان پرسید خانواده‌ها چگونه می‌توانند حقوق فرزندان خود را پیگیری کنند؟
«حامد فرمند»، فعال حقوق کودک، سازمان‌ها و نهادهای داخلی را که ظرفیت قانونی پیگیری حقوق کودکان بازداشتی را دارند معرفی کرد و «موسی برزین خلیفه‌لو» با استناد به قانون مجازات اسلامی و غیرقانونی بودن برخورد خشن با کودکان، راهکار حقوقی پیگیری حقوق آن‌ها را بیان کرد.
پس از ادعای حکومت درباره قتل معترضان به دست معاندان در گفت‌وگو با چند حقوقدان راهکارهایی به خانواده جان‌باختگان برای ارتباط با نهادهای حقوق بشری برای دسترسی به وکیل و اطلاع‌رسانی ارائه دادیم.
گزارش دیگر آن‌سوی خبر، به ارزش حقوقی تصاویر ثبت‌شده از تیراندازی ماموران حکومتی به معترضان اختصاص داشت. ارائه این تصاویر به محاکم قضایی جمهوری اسلامی می‌تواند در مستندسازی حقوقی این خشونت‌ها موثر باشد.
پس از انتشار گزارش‌هایی مبنی بر بازداشت شمار زیادی از دانشجویان و معترضان، «ابراهیم رئیسی»، رییس قوه قضاییه اعلام کرد که بازداشت به‌منظور جمع‌آوری ادله قانونی ممنوع است. ایران‌وایر نیز در گزارشی با توجه به این سخنان در گفت‌وگو با حقوقدانان به این پرسش که اگر معترضان آبان‌ماه بدون طی تشریفات قانونی بازداشت شده باشند، چطور می‌توان به این حرکت اعتراض کرد؟ پاسخ داد.
یک فعال حقوق بشر: خطر اعدام برای برخی بازداشتی‌های آبان‌ماه
از «رویا برومند»، مدیر اجرایی بنیاد حقوق بشری «عبدالرحمن برومند برای حقوق بشر در ایران» که در زمینه دفاع از حقوق بازداشتی‌ها و بازماندگان کشته‌های آبان‌ماه امسال هم فعالیت می‌کند پرسیدیم در نبود نهادهای حقوق بشری و رسانه‌های آزاد در داخل کشور، نهادهای حقوق بشری بین‌المللی از کدام مجاری برای گرفتن اطلاعات در مورد سرکوب اعتراضات آبان استفاده می‌کنند؟ او در پاسخ میگوید: «شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت نهادهای حکومتی مثل قوه قضائیه، پلیس و دیگر دستگاه‌ها به ما در این مورد کمک می‌کنند. رسانه‌هایی مثل ایران‌وایر و هرانا هم در مورد اطلاع‌رسانی در زمینه کشته‌ها و بازداشتی‌های اعتراضات آبان‌ماه بسیار معتبر هستند و ما کمک زیادی از این منابع می‌گیریم. ضمنا ارتباط با سازمان عفو بین‌الملل هم که به‌صورت مداوم انجام می‌شود، اطلاعات ما در مورد سرکوب معترضان آبان‌ماه را بیشتر می‌کند. در کنار این‌ها تماس مستقیم بنیاد ما و دیگر نهادهای حقوق بشری با خانواده‌هایی که اعضای آن‌ها بازداشت و یا کشته شده‌اند هم یکی دیگر از گزینه‌هایی است که به ما در این مورد کمک می‌کند.»
این فعال حقوق بشری درباره آخرین آمار بازداشتی‌های آبان‌ماه میگوید: «براساس اطلاعاتی که به ما رسیده آمار غیررسمی بازداشتی‌ها ۶۳۲۳ نفر است که از این رقم حدود سه هزار و دویست نفر از آمار رسمی و نیمه‌رسمی به دست آمده است.
بیشترین تعداد بازداشتی‌ها اول از استان خوزستان با ۳۲۴۸ نفر بازداشتی و بعد تهران ۵۱۸ نفر است. ۱۸۵۰ نفر از بازداشتی‌های استان خوزستان فقط از شهرستان اهواز هستند. همچنین شش نفر از بازداشتی‌های استان خوزستان کودکان ۱۴ تا ۱۷ سال هستند که به دلایل مختلف ازجمله سنگین بودن وثیقه‌ها تا امروز آزاد نشدند.»
به گفته رویا برومند از میان این بازداشتی‌ها، تعدادی با خطر اعدام روبه‌رو هستند: «در شهرستان بهبهان استان خوزستان ۵ نفر از بازداشتی‌ها براساس اطلاعات ما با اتهام قتل (مأموران یا معترضان) روبه‌رو هستند. در استان کرمانشاه هم آن‌طور که فرمانده انتظامی این استان اعلام کرده، سه نفر با اتهام قتل سرگرد «ایرج جواهری» روبه‌رو شده‌اند. درحالی‌که قوه قضائیه هیچ مستندی در مورد اتهامات آن‌ها منتشر نکرده و ضمنا هیچ‌گونه حق دسترسی به وکیل و تماس با خانواده هم برای این بازداشتی‌ها به رسمیت نمی‌شناسد. در برخی استان‌ها ما گزارش‌هایی از اعدام مصنوعی بازداشتی‌ها با هدف گرفتن اعترافات اجباری هم داشته‌ایم.»