یک گزارش تکان‌دهنده از وضعیت وخیم زندان‌ها در ایام شیوع ویروس کرونا
«بندهای زندان با پودر ماشین لباسشویی ضدعفونی می‌شود. زندانی‌ها دست‌های خود را با آب سرد می‌شویند. مرگ‌ومیر ناشی از کوید-۱۹ در زندان‌ها از آمار و اخبار رسمی حذف می‌شود. نگهبانان زندان از ترس، مرخصی بدون حقوق می‌گیرند.»
این‌ها تنها بخشی از افشاگری‌های هولناک زندانیان ایرانی است که به‌تازگی با قرار عفو مشروط آزاد شده‌اند. این اظهارات که در یک گزارش جدید گردآوری شده، به روشنی ناتوانی سازمان زندان‌ها را در مواجهه با شیوع ویروس کرونا را به تصویر می‌کشد. سازمانی که با کمبود تخصیص بودجه نیز روبه‌رو است.
سازمان غیرانتفاعی «مرکز عبدالرحمان برومند برای حقوق‌بشر در ایران» که در واشنگتن مستقر است، روز ۲۲ اردیبهشت گزارشی تکان‌دهنده از وضعیت بهداشت و تراکم جمعیت در بازداشتگاه‌های سراسر ایران منتشر کرد. این گزارش بر پایه شهادت دست اول تعدادی از زندانیانی که پس از شیوع ویروس کرونا به مرخصی آمده‌اند و یا با عفو مشروط رهبری آزاد شده‌اند، تنظیم شده است و نشان می‌دهد زندانیان در بسیاری از بازداشتگاه‌های ایران از امکانات اولیه برای ضدعفونی کردن بندها و حتی آب گرم و صابون برای شستشوی دست محروم‌اند.
نویسندگان این گزارش هشدار می‌دهند: «ادامه بی‌توجهی به وضعیت زندان‌ها، نه‌تنها زندگی زندانیان را به خطر می‌اندازد بلکه به شیوع کووید-۱۹ در سراسر کشور دامن می‌زند.»
سازمان بهداشت جهانی و دفتر کمیسیون عالی حقوق‌بشر سازمان ملل متحد، برای تضمین امنیت افراد بازداشت‌شده در طول همه‌گیری جهانی، دستورالعمل‌هایی را برای دولت‌ها صادر کرده‌اند. بنیاد برومند بنا بر یافته‌هایش، از مقامات ایران خواسته است که به این دستورالعمل‌ها و دیگر توصیه‌ها توجه کند.
در بخشی از گزارش بنیاد برومند آمده است: «به نظر می‌رسد که هیچ منبع قابل‌توجهی برای حفاظت از زندانیان در طول همه‌گیری تخصیص داده نشده است. ایران باید اقدامات هماهنگ بیشتری در جهت جلوگیری از آلودگی جمعی در بازداشتگاه‌های خود انجام دهد و یا دست‌کم، موانع آزادی زندانیانی را که محکوم و یا متهم به ارتکاب جرایم غیرخشونت‌آمیز هستند، رفع کند. برای اجرای اقدامات توصیه‌شده باید امکانات مناسب برای مقامات زندان فراهم و بر روند اجرا نظارت شود.»
مقامات قوه قضاییه می‌گویند ۱۰۰ هزار زندانی برای کنترل شیوع ویروس کرونا از زندان‌ها آزاد شده‌اند.
بیست و هشتم اسفند سال گذشته قوه قضاییه اعلام کرد که متهمان جرایم امنیتی مشمول عفو قرار می‌گیرند و تعدادی از زندانیان که به مرخصی رفته‌اند دیگر به زندان بازنمی‌گردند. بااین‌حال، در گزارش بنیاد برومند آمده است که بسیاری واجدین شرایط برای آزادی بر مبنای عفو مشروط، همچنان در پشت میله‌های زندان هستند و اطلاعات رسمی در موارد ابتلا به کووید-۱۹ و مرگ‌ومیر به‌طور مداوم از افکار عمومی مخفی می‌شود.
آن‌ها به ما می‌گویند مرتب دست‌های خود را بشورید؛ اما با چه؟
نویسنده اصلی گزارش، «رویا برومند» می‌گوید کوشش‌های بنیاد برومند برای جمع‌آوری اطلاعات موثق و قابل‌اتکا با موانعی روبه‌رو بوده است زیرا زندانیانی که در مرخصی بسر می‌برند و یا به‌صورت مشروط آزاد شده‌اند می‌ترسند دراین‌باره صحبت کنند. آن‌ها می‌ترسند که دوباره به زندان بازگردانده شوند.
خانم برومند در مصاحبه‌ای با «ایران‌وایر» می‌گوید: «این یک واکنش ساده برای بقاست. زندانیان می‌دانند که بازگشتشان به زندان، آن‌ها را در معرض ابتلا به بیماری قرار می‌دهد. در داخل زندان، شیوع ویروس بسیار واقعی است. واقعیتی که ما در مورد شورش در زندان‌ها می‌بینیم، این است که آدم‌ها به خاطر این ترس، خطر مورد هدف گلوله نگهبانان زندان قرار گرفتن را به جان می‌خرند تا فرار کنند.»
در ده روز گذشته زندانیان در شهرهای مختلف ایران در اعتراض به عدم دریافت مرخصی شورش کردند. شورش‌هایی که در برخی شهرها به خشونت کشید و در بر خی شهرها به فرار زندانیان منجر شد.
«اصغر جهانگیر»، رییس کل سازمان زندان‌ها در تاریخ ۱۰ اسفندماه بر حقوق زندانیان، ازجمله حق سلامت آن‌ها تاکید کرد. او به مسئولین استانی زندان‌ها دستور داد تا تدابیر لازم برای محافظت از زندانیان را اتخاذ کنند. این دستور شامل اقداماتی نظیر ضدعفونی روزانه زندان‌ها، توزیع لوازم بهداشتی در بین زندانیان و تشکیل نیروهای تمام-وقت برای نظارت شبانه‌روزی بر زندانیان جهت شناسایی افراد در معرض خطر بود.
ولی بنیاد برومند گزارش می‌دهد که در واقعیت، منابعی برای اجرای این دستورالعمل‌ها تخصیص داده نشده است. در دی‌ماه سال گذشته، در زندان تهران بزرگ، حدود ۱۵۰۰ زندانی در سه اتاق ساختمان چهار، بند دو زندانی بودند. از سوی دیگر به ازای هر ۴۰۰ تا ۵۰۰ نفر، تنها ۱۴ توالت و دوش حمام در اختیار زندانیان بود و آب گرم تنها برای یک ساعت در روز و اغلب بین ساعت ۴ تا ۵ صبح قابل دسترس بود. در این شرایط رعایت فاصله اجتماعی و دوری گزینی و حتی رعایت بهداشت فردی ناممکن است.
در زندان زنان قرچک، واقع در ورامین، آب گرم تنها برای ۲ ساعت در روز در دسترس زندانیان است و براساس گزارش‌ها، مواد ضدعفونی‌کننده به پنج برابر قیمت عادی به زندانیان فروخته می‌شود. در بند زنان زندان ارومیه، مقامات زندان برای زندانیان صابون تهیه نمی‌کنند. پس از انتشار خبر شیوع بیماری در بهمن‌ماه، به هر اتاق یک مایع ظرف‌شویی یک لیتری برای مصرف یک ماه به‌عنوان ماده ضدعفونی مورد نیاز زندانیان داده شد.
در زندان مرکزی کرج واقع در استان البرز، جایی که آن‌قدر پرازدحام است که در برخی از بندهای آن زندانیان کف‌خواب هستند و گفته می‌شود که ۳۵ نفر به کووید-۱۹ مبتلا هستند، مواد ضدعفونی‌کننده تنها در اختیار کارمندان زندان قرار گرفته است. براساس گزارش‌ها، سه پزشک به صورت شیفت‌های چرخشی در طول ۲۴ ساعت در درمانگاه زندان هستند.
در دیگر زندان‌ها، مثلا در زندان اوین واقع در تهران، بنا بر گفته بنیاد برومند تجهیزات ضدعفونی‌کننده آن‌قدر محدود است که زندانبانان برای ضدعفونی به مشعل و مواد ضد عفونی کننده پوست متوسل می‌شوند. در زندان لنگرود، در استان قم، مایعی که برای سه بار در هفته برای شستشوی پنجره‌ها استفاده می‌شود، بوی مایع ظرف‌شویی می‌دهد.
پوسترهایی در زندان راهکارهای بهداشتی مناسبی مانند شستشوی دست‌ها را به زندانیان آموزش می‌دهد. ولی در بسیاری از مواقع، محصولات بهداشتی آن‌قدر کم است که زندانیانی که وسع مالی دارند، جیره را می‌خرند تا در اختیار دیگرانی که نیازمندند قرار دهند. یکی از منابع به بنیاد برومند گلایه کرده است که: «آن‌ها می‌گویند دستان خود را بشورید؛ اما با چه؟»
برومند می‌گوید: «چیزی که نگران‌کننده است این است که زندانیان در بسیاری از زندان‌ها به ما گفته‌اند که آن‌ها به‌اندازه کافی صابون ندارند و پول کافی هم ندارند تا آن را بخرند.
زندانیانی که وضع مالی بهتری دارند، بهتر می‌توانند از خودشان محافظت کنند.» او می‌گوید ولی مسئولین زندان امکانات لازم برای رفع نیاز زندانی‌ها را دارند. برومند اضافه می‌کند: «این‌ها چیزهایی نیست که فراهم کردنشان سخت باشد. تحریم‌ها آن‌قدر بر اقتصاد تاثیرگذار نبوده که آن‌ها نتوانند به زندانیان صابون بدهند.»
آزادی‌های با تاخیر و اطلاعات نادرست
در روزهای هشتم و دهم اسفندماه، رییس قوه قضاییه ایران با صدور دو بخشنامه دستور آزادی دو گروه از زندانیان را تا اردیبهشت‌ماه صادر کرد. زندانیانی که در حال گذراندن محکومیت پنج سال و کمتر هستند و کسانی که به دلیل عدم توانایی در پرداخت جرایم مالی به زندان افتاده‌اند؛ اما جمع کوچکی از زندانیان مشمول این ضوابط می‌شوند: به‌عنوان‌مثال، از ۲۰۰۰ زندانی در زندان پارسیلون خرم‌آباد، تنها ۴۰ نفر واجد شرایط آزادی پیش از موعد و ۱۵۰ نفر واجد شرایط مرخصی بودند. این آزادی می‌توانست شامل حال تعداد بیشتری شود اگر مبالغ بالای وثیقه مانع از آزادی تعداد زیادی از زندانیان نشده بود. سازمان زندان‌های لرستان اعلام کرد که هیچ‌یک از ۲۰۰ زندانی آن‌ها برای جرایم کوچک با محکومیت یک ساله، در زندان باقی نخواهند ماند؛ اما به دلایل نامشخص، این زندانیان آزاد نشده‌اند.
برومند می‌گوید: «یکی از دلایل تاخیر در آزاد کردن زندانیان این است که پرسنل کافی برای بررسی موارد وجود ندارد. تصمیم گرفتن در مورد آزادی زندانیان که بدهی مالی دارند بسیار آسان است. تقریبا در هیچ کشوری از جهان این‌گونه افراد را زندانی نمی‌کنند؛ اما پرونده کسانی که مرتکب جنایت شده‌اند، باید مورد بررسی قرار بگیرد و مقامات زندان باید بین اجازه به ترک زندان و یا بیمار شدن آن‌ها تصمیم بگیرند. دستگاه اطلاعاتی نیز در برخی مواقع جلوی آزادی‌ها را می‌گیرد.»
میزان سرایت ویروس کرونا در سیستم زندان‌ها مشخص نیست و مقامات ایرانی از ارایه اطلاعات به مردم امتناع می‌کنند. «مهرزاد تشکریان»، مدیرکل بهداشت و درمان زندان‌های کشور در پاسخ به بنیاد برومند درباره تعداد زندانیان مبتلا به کووید-۱۹ گفته است که «اجازه ندارد» تعداد مبتلایان را افشا کند.
گزارش بنیاد برومند می‌گوید در زندان وکیل‌آباد مشهد، ۳۰ زندانی مشکوک به ابتلا به کووید-۱۹ در مکان‌های نزدیک به هم، بدون هیچ‌گونه آزمایشی در کنار هم نگهداری می‌شوند. رویا برومند می‌گوید: «سازمان زندان‌ها می‌گوید حتی یک مورد مرگ بر اثر ابتلا به کووید-۱۹ وجود نداشته است. ما می‌دانیم که این ادعا حقیقت ندارد. ما می‌دانیم که مرگ‌ومیر بر اثر ابتلا به ویروس از اواخر اسفندماه در زندان‌ها آغاز شده است. بعضی از زندانی‌ها می‌گویند زمانی که آن‌ها زندان را ترک کرده‌اند، بین ۶۰ تا ۷۰ نفر در قرنطینه بوده‌اند؛ و وقتی افراد را به قرنطینه می‌فرستند، دیگر هیچ‌کس آن‌ها را نمی‌بیند.»
چه چیزی باید تغییر کند؟
پژوهشگران گمان می‌کنند: «وضعیت وخیم زندان‌های ایران؛ انتخاب یک خط‌مشی است.» بنیاد برومند می‌گوید برای چهار دهه، دولت‌ها در پی هم در ایران، در تخصیص منابع لازم به سازمان زندان‌ها عاجز بوده‌اند. با وجود افزایش جمعیت مداوم در زندان‌ها، بودجه سازمان زندان‌ها از ۹۴۴ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۷ به ۸۰۰ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۸ رسید یعنی بیش از ۱۹۰ میلیارد تومان کاهش یافت. این بودجه حتی امکان تهیه سه وعده غذا در یک روز توسط زندانیان را تهدید می‌کند.
درعین‌حال، بنیاد برومند به این نکته اشاره می‌کند که ایران در اصلاح قوانین «سخت‌گیرانه» جزایی شکست خورده است. قوانینی که هرساله صدها هزار نفر از افرادی که تهدیدی برای جامعه محسوب نمی‌شوند را به زندان‌ها، بازداشتگاه‌ها و کمپ‌ها می‌فرستد و سازمان زندان‌ها قادر نیست به‌درستی از آن‌ها نگهداری کند.
برومند می‌گوید در درازمدت ایران باید تعداد انبوه جرایم قابل تعقیب خود را کاهش دهد تا امکانات زندان‌ها را که به صورت خطرناکی پرازدحام است و محدودیت منابع دارد، تضمین کند.
او می‌گوید: «نه‌تنها برای زندانیان، بلکه برای گروه‌های ایرانی در خارج از زندان‌ها. آزاد کردن زندانی‌ها هزینه‌ای ندارد. این ارزان‌قیمت‌ترین کاری است که آن‌ها می‌توانند انجام دهند. اما اولویت، ایمنی افراد نیست؛ سیستم مجازات-محور قضایی است.»
خانم برومند معتقد است که این موضوع ایمنی زندانیان هیچ‌گاه اولویت مجلس هم نبوده است و تنها فشار بین‌المللی می‌تواند ایران را دراین‌باره پاسخگو کند: «اگر جامعه جهانی بخواهد آن‌ها کاری انجام می‌دهند در غیر این صورت هیچ اقدامی نمی‌کنند.»