در بین افسران نیروی هوایی بسیار محبوب بود و هیچ مدرکی بر علیه او وجود نداشت. آیا محبوبیت‌اش موجب صدور حکم اعدام برای او شد؟

خبر اعدام سپهبد نادر جهانبانی فرزند امان‌الله به همراه ۱۰ نفر دیگر، در روزنامه کیهان ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ و روزنامه اطلاعات، ۲۳ اسفند ۱۳۵۷ منتشر شد. همچنین خبر این اعدام از طریق ارسال فرم و مکاتبات الکترونیکی از طریق پسر سپهبد جهانبانی و افرادی که او را از نزدیک می‌شناختند در تاریخ‌های ۱۷ اسفند ۱۳۸۷، ۱۲ فروردین ۱۳۸۸، ۲۶ آبان ۱۳۸۸، ۲ بهمن ۱۳۸۸، ۴ مرداد ۱۳۹۰، ۱۶ مرداد ۱۳۹۰، ۱۷ مرداد ۱۳۹۰، ۲۶ مرداد ۱۳۹۰، ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۱، ۲ شهریور ۱۳۹۱،  ۲۵ شهریور۱۳۹۳، ۱ و ۸ بهمن ۱۳۹۷ در اختیار بنیاد برومند قرار گرفته است. برای اطلاعات تکمیلی این پرونده از منابع رسمی و غیررسمی دیگری نیز استفاده شده است.(۱)

سپهبد نادر جهانبانی یکی از ۴۳۸ نفری است که اعدام‌شان در گزارش اسفند ۱۳۵۸ سازمان عفو بین‌الملل اعلام شده است. سازمان عفو بین‌الملل، بر مبنای گزارش‌های رسانه‌های ایرانی و خارجی و خبرگزاری رسمی پارس، فهرستی از متهمانی که از زمان تأسیس دادگاه‌های انقلاب تا مرداد ١۳۵۸ در این دادگاه‌ها محکوم شده‌ بودند را تهیه و در این گزارش منتشر کرده است.

سپهبد جهانبانی، معروف به ژنرال چشم آبی، در تاریخ ۲۷ فروردین ۱۳۰۷ در تهران به دنیا آمد. مادرش از مهاجران روس و پدرش از فرماندهان ارتش در دوران رضا پهلوی بود. در دوران رضا پهلوی و محمدرضا پهلوی به مقام وزارت هم رسید و در سال‌های آخر عمرش نماینده مجلس سنا بود. آخرین درجه آقای جهانبانی در ارتش شاهنشاهی ایران، درجه سپهبدی بود.

سپهبد جهانبانی متاهل و دارای دو فرزند پسر و دختر بود. (روزنامه اطلاعات، ۲۳ اسفند ۱۳۵۷؛ فرم الکترونیکی، ۱۷ مرداد ۱۳۹۰)

به گفته نزدیکانش او که از کودکی به پرواز علاقه‌ داشت (دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲) فارغ‌التحصیل دانشگاه خلبانی روسیه بود و در آلمان نیز دوره آموزش پرواز هواپیمای جت را در پایگاه آموزشی متعلق به آمریکایی‌ها گذرانده بود. (فرم الکترونیک ۱۷ مرداد ۱۳۹۰؛ کانال یوتیوپ آکروجت فیلم، ۱۶ بهمن ۱۳۹۳)

سپهبد جهانبانی از کودکی به پرواز علاقه داشت.

او پس از بازگشت به ایران، تیم آکروجت (۲) «تاج طلایی» را در ارتش شاهنشاهی تاسیس کرد و مدتی سرپرست این تیم بود. این تیم که با پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ منحل شد، در مسابقات بین‌المللی به مقاماتی از جمله نایب‌قهرمانی جهان دست پیدا کرده بود. (سایت ارتش شاهنشاهی، ۱۹ آبان ۱۳۹۱) آخرین مسئولیت سپهبد جهانبانی معاونت فرماندهی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی بود. (کیهان، ۲۲ اسفند ۱۳۵۷؛مجله روزگار نو، شهریور ۱۳۸۱) او همچنین آخرین رییس سازمان ورزش ایران بود. در زمان ریاست او که به عقیده عده‌ای، نگاهی کارشناسی و علمی به ورزش داشت، ایران برای نخستین بار به جام جهانی فوتبال راه پیدا کرد. همچنین تلاش او برای «مردمی کردن ورزش» مورد توجه بوده است. گزارش‌هایی نیز از تلاش او برای توسعه امکانات ورزشی از جمله در مناطق کمتر توسعه‌یافته حاشیه شهرها موجود است. (دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲؛ هفته‌نامه فردوسی امروز، ۲۲ شهریور ۱۳۹۱؛ مجله روزگار نو، شهریور ۱۳۸۱)

سپهبد جهانبانی با وجود انضباط کاری بالا و سخت‌گیری حرفه‌ای نسبت به درجه‌داران، به افسران زیر دستش توجه و از آن‌ها حمایت می‌کرد. (دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲؛ مصاحبه بنیاد برومند، ۱ بهمن ۱۳۹۷)

نزدیکان و افرادی که سپهبد جهانبانی را در نیروی هوایی یا از طریق ورزش می‌شناختند، او را مدیری توانا، منضبط و وقت‌شناس و فردی شجاع، میهن‌پرست، با پشتکار و درستکار توصیف کرده‌اند. (دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲؛ مصاحبه بنیاد، ۱ بهمن ۱۳۹۷؛ هفته‌نامه فردوسی امروز، ۲۲ شهریور ۱۳۹۱)

سپهبد جهانبانی ورزشکار بود و بیشتر اوقات فراغت خود را به ورزش کردن اختصاص می‌داد. او با ورزش‌های اسکی، اسکی روی آب و تنیس آشنا بود، همچنین سوارکاری ماهر بود و یک بار به مقام قهرمانی کشور در رشته سوارکاری رسیده بود. دوستان سپهبد جهانبانی همچنین او را معلمی با حوصله و با اخلاق توصیف کرده‌اند. (دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲؛ تلویزیون من و تو، ۷ اسفند ۱۳۹۴، مصاحبه بنیاد، ۱و ۸ بهمن ۱۳۹۷)

«شجاعت و خونسردی» سپهبد جهانبانی در طول دوران بازداشت از طرف یکی از زندان‌بانان او مطرح شده بود.

دستگیری و بازداشت

بنا به اطلاعات موجود، سپهبد جهانبانی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، بین ساعت ۷ و ۸ شب در محل خدمتش در پست هوایی دوشان تپه دستگیر و به مدرسه رفاه منتقل شد. سپهبد جهانبانی یک ماه در طبقه دوم ستاد کمیته انقلاب اسلامی، در سالنی که سایر مدیران، درجه‌داران و افراد تاثیرگذار دستگیرشده حکومت پهلوی در آن بودند، نگهداری می‌شد. او در دوران بازداشت از تماس با خانواده‌اش محروم بود و مانند سایر زندانیان آن دوره به وکیل نیز دسترسی نداشت. (کیهان، ۲۲ اسفند ۱۳۵۷؛ مکاتبه با پسر سپهبد جهانبانی، ۲۵ مرداد ۱۳۹۰؛ دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲)

«شجاعت و خونسردی» سپهبد جهانبانی در طول دوران بازداشت، هم از طرف یکی از زندان‌بانان او مطرح شده و هم خبرنگاری که او را در آن دوره ملاقات کرده‌ بود به این ویژگی اشاره داشت. (فردوسی امروز، ۲۲ شهریور ۱۳۹۱؛ دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲)

در هیچ‌ یک از جلسات دادگاه‌ نشانی از شاکی، شاهدی که به نفع یا به ضرر سپهبد جهانبانی شهادت دهد و یا وکیل مدافع وجود نداشت.

دادگاه

اولین جلسه دادگاه سپهبد جهانبانی در محل دبیرستان شماره ۲ علوی که به عنوان دادگاه ویژه انقلاب استفاده می‌شد، در اواخر بهمن ۱۳۵۷ برگزار شد. در این جلسه سپهبد جهانبانی همراه با ۲۵ نفر دیگر از درجه‌داران و مدیران حکومت پهلوی محاکمه شد. از جزییات این جلسه دادگاه اطلاعی در دست نیست. طبق اطلاعات موجود، محاکمه سپهبد جهانبانی در این مرحله به اتمام نرسید. (اطلاعات، ‌۲۷ و ۲۸ بهمن ۱۳۵۷؛ کیهان، ۲۹ بهمن ۱۳۵۷) او برای بار دوم در ۲۱ اسفند ۱۳۵۷ و در دادگاهی علنی، محاکمه شد. (فرم الکترونیکی ۲۵ شهریور ۱۳۹۳؛ کیهان، ۲۲ اسفند ۱۳۵۷؛  اطلاعات، ۲۳ اسفند ۱۳۵۷) در هیچ‌ یک از جلسات دادگاه‌ نشانی از شاکی، شاهدی که به نفع یا به ضرر سپهبد جهانبانی شهادت دهد و یا وکیل مدافع وجود نداشت.

اتهامات

کیفرخواست با برشمردن برخی از پست‌های اداری سپهبد جهانبانی، اشتغال او در رده‌های بالای مدیریتی در حکومت سابق را جرم تلقی و اتهام کلی «اقدام علیه امنیت و قیام برای متزلزل کردن اساس استقلال و فساد در ارض و محاربه با خدا و نایب امام علیه سلام» را علیه او مطرح کرد. در کیفرخواست آمده است: «نادرجهانبانی با اشغال در سمت‌های حساس نظامی و این اواخر، در تصدی مشاغل ورزشی و نظایر آن با رژیمی که با ساقط کردن حکومت ملی و شرعی به طریق غاصبانه و با اراده اجنبی در ایران سلطه پیدا کرد و مملکت را در جهت منافع اجنبی و در جهت خلاف شرع و خلاف مصلحت مملکت و ملت به قهقرا می‌برد و به نابودی می‌کشاند با اقدام علیه امنیت و قیام برای متزلزل کردن اساس استقلال و فساد در ارض و محاربه با خدا و نایب امام علیه سلام بوده و دلایل اتهامات تصدی مشاغل دیگری است که احتیاج به توصیف یک یک آن‌ها نیست. مطابق قوانین الهی و قوانین جاریه در زمان ارتکاب جرایم تقاضای رسیدگی و صدور حکم اعدام و مصادره اموال شخصی ایشان و آن مقدار از اموال که به خاطر فرار از ادای دین به صاحبان اصلی به فرزندان و اقربای نزدیک انتقال یافته است از طرف دادسرای کل انقلاب اسلامی می‌کنم».  (روزنامه اطلاعات،‌۲۳ اسفند ۱۳۵۷)

سپهبد جهانبانی در حالی در آخرین جلسه دادگاه حاضر شده بود که روی پلاکاردی که بر گردن‌اش آویزان بود، نوشته شده بود: «عامل فساد».

سپهبد جهانبانی در حالی در آخرین جلسه دادگاه حاضر شده بود که روی پلاکاردی که بر گردن‌اش آویزان بود، نوشته شده بود: «عامل فساد». (فصلی دیگر، ۲ خرداد ۱۳۹۱؛ مجله روزگار نو، شهریور ۱۳۸۱)

یک مقام قضایی که به عنوان قاضی در جلسه دادگاه حضور داشت و مسئول بازجویی سپهبد جهانبانی بود، پدر او را عامل روس و خود او را عامل سیا و صهیونیسم معرفی کرد و عنوان کرد که سپهبد جهانبانی «در طول ماه‌های انقلاب، فرماندهی عملیات علیه مبارزان مسلمان و خواهان جمهوری اسلامی را برعهده داشته است». (مجله روزگار نو، شهریور ۱۳۸۱) 

در شرایطی که حداقل تضمین‌های دادرسی رعایت نمی شود و متهمان از یک محاکمه منصفانه محرومند، صحت جرایمی که به آنها نسبت داده می شود مسلم و قطعی نیست. سازمان‌های بین المللی حقوق بشر به گزارش‌هایی اشاره می کنند مبنی بر اینکه مقامات جمهوری اسلامی ایران، در برخی موارد اتهامات کاذبی از قبیل قاچاق مواد مخدر یا ارتکاب جرائم عمومی و جنسی را به مخالفان خود (از جمله فعالان سیاسی، مدنی، صنفی و یا اقلیت‌های قومی و مذهبی) نسبت داده و آنان را همراه با محکومان عادی دیگر اعدام می کنند. هر سال صدها نفر در دادگاه‌های ایران به اعدام محکوم می‌شوند اما شمار افرادی که بر اساس اینگونه اتهامات کاذب به اعدام محکوم شده‌اند معلوم نیست.

مدارک و شواهد

هنگامی که در پایان جلسه رسیدگی به اتهامات سران حکومت سابق، از یکی از قضات دادگاه درباره سپهبد جهانبانی سوال شد که چرا او «مسئول خونریزی‌ها و کشتارهای اخیر» دانسته شده در حالی که او هیچگاه مسئولیت فرمانداری نظامی را عهده‌دار نبوده است؟ این قاضی در پاسخ گفت:‌ «به ستاره‌ها و تاج روی نشانش نگاه کنید، اگر جنایتکار نبود که سپهبد نمی‌شد». (فرم الکترونیکی ۴ مرداد ۱۳۹۰)

در گزارش این اعدام از شواهد استفاده شده علیه سپهبد جهانبانی نشانی نیست.

سپهبد جهانبانی به خبرنگاری که در روزهای نخست دستگیری به دیدارش رفته بود، گفت: «بنویسید نادر جهانبانی همه آنچه را که تا کنون انجام داده باعث افتخار خود می‌داند».

دفاعیات

سپهبد جهانبانی گرچه امکان خروج از کشور را داشت، اما پیشنهاد اعضای خانواده‌اش برای خروج از کشور را رد کرده بود و معتقد بود: «من سرباز این وطن هستم. امکان ندارد وطنم را ترک کنم». (دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲)

از جزئیات دفاعیات سپهبد جهانبانی در اولین جلسه دادگاه‌ اطلاعی در دست نیست. طبق اطلاعات موجود، او در جلسه دوم دادگاه‌ و بعد از قرائت کیفرخواست در دادگاه، گفت:‌ «من دفاع خاصی ندارم ولی من هیچ وقت بر ضد انقلاب کاری نکرده‌ام. به هر حال دیگر مسئله مهمی نیست و بنده آمادهٔ اعدام هستم». (اطلاعات ۲۳ اسفند ۱۳۵۷؛  فرم الکترونیکی ۲ بهمن ۱۳۸۸) او همچنین در مورد اتهام جاسوسی خود و پدرش هم به دادگاه گفت: «پدر من جاسوس روس نبود، بلکه افسری ایرانی بود که در روسیه درس خوانده بود، من هم هرگز عامل کشوری نبودام، بلکه در آمریکا به عنوان بهترین و با استعدادترین خلبان ایرانی، بر اوج ابرها پرواز می کردم». (مجله روزگار نو، شهریور ۱۳۸۱؛ دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲)

سپهبد جهانبانی پیش از این به خبرنگاری که در روزهای نخست دستگیری به دیدارش رفته بود، گفت: «بنویسید نادر جهانبانی همه آنچه را که تا کنون انجام داده، باعث افتخار خود می‌داند». (مجله روزگار نو، شهریور ۱۳۸۱)

به گفته کسانی که سپهبد جهانبانی را از نزدیک می‌شناختند، او در بین افسران نیروی هوایی از محبوبیت زیادی برخوردار بود. پسر سپهبد جهانبانی اتهامات او را بی‌اساس می‌داند و معتقد است محبوبیت او در نیروی هوایی بهانه‌ای برای حذف فیزیکی و اعدام سپهبد جهانبانی شده بود. (مکاتبه با پسر سپهبد جهانبانی، ۲۵ مرداد ۱۳۹۰، مصاحبه بنیاد، ۱ بهمن ۱۳۹۷)

قاضی دادگاه:‌ «به ستاره‌ها و تاج روی نشانش نگاه کنید، اگر جنایتکار نبود که سپهبد نمی‌شد».

خلاصه‌ای از ایرادات حقوقی دادرسی سپهبد جهانبانی

بر اساس اطلاعات موجود، سپهبد جهانبانی تنها به دلیل اینکه در حکومت سابق دارای سمت نظامی بوده است به اعدام محکوم شد. در متن کیفرخواست منتشر شده صرفا موارد کلی و مبهم آورده شده و هیچ اثری از اینکه ایشان مرتکب چه «جنایت» خاصی شده است وجود ندارد. این در حالی است که در کیفرخواست لازم است اعمال مجرمانه متهم به صورت واضح و با جزئیات نوشته شود و قربانیان نیز مشخص باشند. همچنین لازم است مدارک و دلایل اثبات کننده جرم نیر ذکر شود.

از طرف دیگر ایشان به اتهام «افساد فی‌الارض» محاکمه و اعدام شده‌اند. در حالی که «افساد فی‌الارض و محاربه» در قوانین آن زمان وجود نداشته و قضات رسیدگی کننده با استناد به مقررات فقهی اقدام به صدور حکم می‌کردند. در منابع فقهی نیز جوانب و ابعاد افساد فی‌الارض کاملا واضح نبوده و امکان تفسیر وجود داشته است. این امر برخلاف اصل «قانونی بودن جرم و مجازات» بوده و از طرف دیگر بر ضد قاعده شرعی «قبح عقاب بلابیان» است.

مساله مهم دیگر صلاحیت قضات صادرکننده رای است. پس از انقلاب ایران و تشکیل دادگاههای انقلاب، هیچ یک از افرادی که به عنوان قاضی در این دادگاهها مشغول به کار و صدور حکم شدند تحصیلات و سابقه حقوقی نداشته و آشنا به مسائل حقوقی نبوده‌اند. لذا از این جهت نیز حکم صادره از طرف فردی که صلاحیت لازم را نداشته و مدارج مربوطه برای قضاوت را طی نکرده است، فاقد وجاهت قانونی است.

«من مرگ بی‌تقصیر را با کمال رشادت و شجاعت پذیرفتم».

حکم

دادگاه ویژه انقلاب صبح روز ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ سپهبد نادر جهانبانی را «مفسد فی‌الارض» شناخت و او را به اعدام محکوم کرد. این حکم کمتر از دو ساعت بعد، قبل از ساعت ۷ بامداد، در میدان تیر زندان قصر اجرا و سپهبد جهانبانی همراه با ۱۰ نفر دیگر تیرباران شد. (کیهان،‌۲۲ اسفند ۱۳۵۷؛ فرم الکترونیکی، ۲۵ شهریور ۱۳۹۳)

مقامات به سپهبد جهانبانی امکان ملاقات برای وداع با خانواده را ندادند و آنها خبر اعدام او را از رادیو شنیدند. (دویچه وله، ۷ آبان ‍۱۳۹۲؛‌ مکاتبه الکترونیکی، ۲۶ مرداد ۱۳۹۰) از میان اعضای خانواده سپهبد جهانبانی، تنها به مادرش اجازه حضور در بهشت زهرا برای به خاک سپردن او داده شد. از سپهبد جهانبانی نامه‌ای به دست خط خودش به جا مانده است. سپهبد جهانبانی در این نامه‌ به خانواده‌اش نوشت: «من مرگ بی‌تقصیر را با کمال رشادت و شجاعت پذیرفتم. چنانچه مقدور است مرا نزد پدرم دفن کنید.» امکان عمل به این خواسته سپهبد جهانبانی و دفن او در امامزاده ابوطالب رباط کریم، محل دفن پدرش برای خانواده‌اش فراهم نشد. (کانال یوتیوپ انوش جهانبانی، ۵ بهمن ۱۳۹۳؛ مکاتبه الکترونیکی، ۲۶ مرداد ۱۳۹۰؛ صفحه ویکی‌پدیای امان الله جهانبانی و سایت رسمی بهشت زهرای تهران)‌

بعد از اعدام سپهبد جهانبانی تمام اموال او و پسرش مصادره شد. پسر و یکی از برادرنش نیز برای مدتی بازداشت شدند. پسر سپهبد جهانبانی به مدت شش ماه در بازداشت ماند اما به دلیل نبود شاکی خصوصی و شهادتنامه کارمندانش به نفع او، از زندان آزاد شد. (پسر سپهبد جهانبانی در مکاتبه با بنیاد، ۲۶ مرداد ۱۳۹۰ و گفت‌وگو با دویچه وله، ۷ آبان ۱۳۹۲)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(۱) سایر منابع که برای تکمیل این پرونده از آن‌ها استفاده شده است:‌ روزنامه کیهان، ۲۷ و ۲۹ بهمن ۱۳۵۷؛ روزنامه اطلاعات، ۲۷ و ۲۸ بهمن ۱۳۵۷؛ مجله روزگار نو، شهریور ۱۳۸۱؛ هفته نامه فردوسی امروز، ۲۲ شهریور ۱۳۹۱؛ دویچه وله فارسی، ۷ آبان ۱۳۹۲؛ سایت فصلی دیگر، ۲ خرداد ۱۳۹۱؛ کانال یوتیوپ انوش جهانبانی، ۵ بهمن ۱۳۹۳؛ سایت ارتش شاهنشاهی، ۱۹ آبان ۱۳۹۱، سایت تلویزیون من و تو، برنامه تونل زمان، ۷ اسفند ۱۳۹۴؛ کانال یوتیوپ آکروجت فیلم، ۱۶ بهمن ۱۳۹۳؛ صفحه ویکی‌پدیای امان الله جهانبانی و سایت رسمی بهشت زهرای تهران.

(۲) تیم‌های آکروجت، از تعدادی هواپیماهای جت تشکیل می‌شوند که در مسابقات یا مراسم، در آسمان، حرکات نمایشی اجرا می‌کنند.